На информационном ресурсе применяются рекомендательные технологии (информационные технологии предоставления информации на основе сбора, систематизации и анализа сведений, относящихся к предпочтениям пользователей сети "Интернет", находящихся на территории Российской Федерации)

Свежие комментарии

  • Compay Segundo
    Это прибрежные шапсуги, которые переселились под давлением русских в конце русско-кавказской войны. Конкретно Абатов ...Вооруженная борьб...
  • Фаризат
    Аул Эрсакон в Карачаево-Черкесии раньше носил название "Абатовский", по имени князя Абатова Магомета, который, по рас...Вооруженная борьб...

Абдзахэхэмрэ хьакІэ зещэн хабзэхэмрэ

Абдзахэхэмрэ хьакІэ зещэн хабзэхэмрэ Абдзэхэ чылэхэу Тыркуем итхэм 1979-рэ илъэсым, Адыгэ РеспубликэмкІэ къуаджэу Хьакурынэхьаблэ 1990-рэ илъэсым сызащэІэм сшъхьакІэ къащысэхъулІагъэхэр. Адыгэмэ яхьакІэ зещакІэ гъэшІэгъонэу зэрэщытыр зекІохэу я XIX-рэ лІэшІэгъум Кавказым щыІагъэхэми литературэми къаушыхьаты. ХьакІэр унагъоу къыздэкІуагъэм изакъоу ихьакІагъэп, ар зэрэчылэуи зэрэлІакъоуи яхьакІагъ. Адыгэмэ хьакІэр лъэшэу агъэлъапІэщтыгъэ, ащ икъэухъумэн, ищыІэныгъэ апае бысымым ыпсэ ытыщтыгъэ. ХьакІэзещэн хабзэр пыимкІи мыукъожьын хабзэу щытыгъ. Пыир унэм къызщихьэрэм, лъытэныгъэ рахыщтыгъэ, къыдекІокІыщтыгъэх. Адыгэ Хабзэм епхыгъэу зекІокІэ-шІыкІэ гъэнэфагъэхэр хьакІэм паи, бысымым паи щыІагъэх. ХьакІэр бысымым Іизын къыримытэу, нэмыкІ унагъом хьакІэу кІон фитыгъэп. ХьакІэр щырагъэблагъэу, щахьакІэу унэ хэушъхьафыкІыгъэ хьакІэщ ыцІэу, адыгэмэ зэряІагъэм игугъу къэшІыгъэн фае. Джырэ уахътэм а хабзэр укъуагъэ хъугъэ. Ижъырэ хабзэ горэхэр укъуагъэ хъугъэхэми, хьакІэпэгъокІыкІэу адыгэмэ ахэлъыгъэр къахэнагъ. Анахьэу къыхэбгъэщырэр хьакІэм гуфэбэныгъэ инрэ гу-лъытэныгъэрэ фыряІэу зэрэпэгъокІыхэрэр ары. Я ХХ-рэ лІэшІэгъум ыкІэм апэ-рэу Тыркуемрэ Адыгеимрэ сызащэІэм адыгэ чылэмэ хьакІэзещакІэу ащыслъэ-гъуагъэхэр къэсІуатэхэмэ сшІоигъу. Тыркуем ит абдзэхэ чылэмэ сызэращыІагъэр Апэрэу адыгэмэ ащыщ абдзэхэ лъэпкъыр зысшІагъэр 1977-рэ илъэсым абдзэхэ унагъоу Тыркуем къикІи, сызщыщ къалэу Берлин къэкІуагъэм нэІуасэ сызыфэхъур ары. Я XX-рэ лІэшІэгъум ия 60-рэ илъэсхэм Германием къызэрэригъэблэгъагъэхэм тетэу Тыркуем къикІыгъэхэу цІыфыбэ лэжьакІо ащ къэкІогъагъэх. Ахэмэ черкесхэр (джары адыгэхэр Германием зэрэщашІэхэрэ цІэр) зэрахэтхэр зэхэсхыгъагъ. А уахътэм адыгабзэр зэзгъэшІэнэу зэрезгъэжьэгъагъэм къыхэкІэу а лъэпкъым щыщ цІыфхэм саІукІэмэ сшІоигъуагъ. Сызэрэлъыхъуагъэр хьаулыягъэп: Тыркуем итыгъэкъохьапІэкІэ щыІэ Балыке-сир къалэм пэгъунэгъу адыгэ къуаджэхэм, Тыркуем итыгъэкъокьыпІэкІэ щыІэ Кахьраман Мараш хэкум ит адыгэ чылэхэм ащыщ унагъо горэхэм нэІуасэ сафэхъугъ. Ахэр адыгэ лъэпкъым иабдзэхэ лІакъо щыщхэу къычІэкІыгъ. Ябзэ зэзгъэшІэнэу сызэрэфаер зэрясІуагъэм тетэу, ядэжь сырагъэблэгъагъ. Хьаткъомэ ащыщэу Мелихьа иунагъо апэрэу сызэрэкІогъагъэр сыгу къэкІыжьы. Ащ ятэшыпхъум ыкъо имашинэкІэ Мелихьа иунэу ишъхьагъусэрэ икІэлищрэ зыщыпсэухэрэм сищэгъагъ. Ахэмэ яІахьылхэу джыри унэгъуитІу сезыгъэблэгъагъэхэм адэжь къыщызэрэугъоигъагъэх. Гуфэбэныгъэшхо ахэлъэу ахэр къыспэгъокІыгъэх. Абзэ зэзгъэшІэнэу сыгу зэрэхэлъыр ахэмэ лъэшэу ягопагъ, яунапчъэ сэщ пае ренэу зэрэзэІухыгъэри къысаІуагъ. Сызщыфэе уахътэм мыхэм адэжь сыкъэкІон сызэрэфитыр мыхэм къысэІуагъ. Арти Іоф зымышІэрэ бзылъфыгъэ ныбжьыкІэу яІэхэмрэ сэрырэ тызэІукІэзэ тшІынэу сязэгъыгъ. Мелихьа иунагъу ары нахьыбэрэ сыздакІощтыгъэр. Адыгабзэм изэгъэшІэнкІэ сэ къызфэзгъэфедэрэ шІыкІэм тетэу ІэпыІэгъушхо ар къысфэхъугъ. Мелихьа ятэшыпхъум ипшъашъэу Сурия, ишъхьагъусэрэ ежьырырэ сибысым зычІэс унэ зэтетым щыпсэущтыгъэхэти, Хьаткъомэ адэжь сызыкІокІэ, къакІощтыгъэ. А чІыпІэм пэмычыжьэу щыпсэущтыгъэ яІахьыл бзылъфыгъэу Пакизэ дэжьи сыкІощтыгъэ. Ахэр зэкІэри къысэмызэщыжьыхэу, агу зэІухыгъэу сырагъэблагъэщтыгъэ. Бзэр сыхьат зы-тІу горэм зэзгъэшІэнэу ядэжь сыкъызэрыкІорэм имызакъоу, пчыхьэшъхьашхэ зэдэтшІэуи нахьыбэрэ сыкъыщысэуи хъущтыгъэ. Ау сыкъяхьылъэкІэу ахэмэ сягуцэфагъэп. СыхьатиплІи-тфи зэпымыоу ядэжь сыкъыщыІэу бэрэ къыхэкІыщтыгъэ. Пчыхьэ хъугъэу сыкІожьын фаеу зясІокІэ, «Сыдэу жьэу укІожьыра адэ?» аІоти, къысэупчІыщтыгъэх. Тыркуем щыІэ ячылэхэм якъэбархэр ахэмэ къысфаІуатэщтыгъэх, ядэжь, а хэгъэгум, сыкІонэу сырагъэблагъагъ. НэІуасэ сызыфэхъугъэ абдзахэмэ ягъэмэфэ зыгъэпсэфыгъо илъэс къэс Тыркуем щыІэ ячылэмэ ащагъакІощтыгъэ. 1979-рэ илъэсым апэрэу Тыркуем сыкІогъагъ, синэІуасэхэр зыщыщ къуаджэхэу Тахьирбэй (Шъэожьхьабл), Мэхьмэтбэй (Хъуажъхьабл), Махьмудбэй (Тыгъужъхьабл), Кахьраман Мараш хэкум ит къалэу Гёксун пэгъунэгъоу сащыІагъ. Рейхьанлы (Рейхьаниа) чылэу Сирие гъунапкъэмкІэ щыІэми сыкІогъагъ. Къалэу Балыкесир пэблагъэу синэІуасэхэр зыщыщхэ адыгэ чылэхэу Демиркапырэ Дерелирэ сащыІагъ. СинэІуасэ пшъашъэу Германием щыщыр нахьыбэмкІэ сигъусагъ. ЗэкІэ а чылэхэм лъэшэу къытфэчэфхэу тащырагъэблэгъагъ. Берлин дэс синэІосэ абдзэхэмэ яунагъомэ ащыщ горэм дэжь хьакІапІэкІэ тыкъыщыуцугъ. БерлинымкІэ сэ сиабдзэхэ нэІуасэхэр мыщ щымыІэхэми, яунагъомэ ащыщхэр гуфэбэныгъошхо къытфыряІэу къытпэгъокІыщтыгъэх. Ахэр Хьаткъо, Шъэожь, Апыщ, ХьапакІэ, Гъонэжьыкъо, Кобл, Цэй, Хъунэ, Аулъэ, ЛІыІужъу лІакъомэ ащыщых. ТыкъызэрэкІуагъэм икъэбар зызэхахым, яІахьылхэри янэІуасэхэри шІуфэс къытахынэу къэкІогъагъэх. Унагъомэ яныбжьыкІэхэр къэзэрэугъоихэти мэфэ ренэм къыддакІухьащтыгъэ. НэмыкІ цІыфэу чылэм дэсхэри тибысым дэжь тызэрагъэлъэгъунэу къакІощтыгъэх. Нахьыбэр пчыхьэм къакІощтыгъэ. Сигъусэрэ сэрырэ тызэрэдэмыкІуагъэм къыхэкІэу кІалэу джыри къэзымыщагъэхэмрэ пшъашъэхэмрэ пчыхьа къэс тибысым дэжьэ къыщызэІукІэщтыгъэх. Тызэхэсэу тыгущыІащтыгъэ, тыджэгущтыгъэ, пщынэм е кассетэм такъыдашъощтыгъэ. Бзылъ-фыгъэхэмрэ кІалэхэмрэ пщынэм къызэреощтыгъэхэр дэгъоу къэсэшІэжьы. А лъэхъаным чылэхэм электросвет зэрямыІагъэм лъэшэу ишІуагъэ къэкІуагъ – уахътэр телевизор еплъыным тшІуихьыщтыгъэп. Керосин, шэф остыгъэмэ такІэрысэу гупсэфэу тыщысыщтыгъ. КІэлэгъуалэхэр зэрикІыжьыгъэхэм тетэу унагъом ис бзылъфыгъэхэри хьакІапІэ къакІощтыгъэх. Къэзымыщэгъэ хъулъфыгъэмэ адыщысынхэр къемыкІоу ары а бзылъфыгъэмэ зэралъытэщтыгъэр. Хъулъфыгъэу къэзыщагъэхэр щысакІо къакІощтыгъэхэп. Мэхьмэтбей чылэм къэзыщагъэхэри къакІощтыгъэх, ау ахэр куп шъхьафэу щысыщтыгъэх. Абдзахэмэ зэкІэ адрэ адыгэмэ афэдэу сэмэркъэур якІас. Къэбар щхэн гъэшІэгъонэу къаІотэгъагъэхэр дэгъоу къэсэшІэжьых. Пшъэшъэ хьакІэр мэфищ зытешІэкІэ адрэ бзылъфыгъэу унагъом исымэ афэдэу унэми щагуми зэращылэжьэн фаер къызгурагъаІощтыгъ. Ау ащ нахьыбэрэ ядэжь сыкъэнагъэми, сэщ пае а хабзэр аукъощтыгъэ. Сэ сибысым къысфэгупсагъ, унагъом сыщыщ шъыпкъэм фэдэу къысфыщтыгъ. Шъыпкъэ, ябзэкІэ сызэрадэгущыІэщтыгъэми, ябзэ лъытэныгъэу фэсшІырэр къызэрэзгъэлъэгъуагъэми, ар нахь дэгъоу зэзгъэшІэнэу сызэрэфаеми яшІуагъэ къэкІуагъ. Адыгэ шхынхэу щыпсыр, пІастэр, къуаер, унэгъо хьалыгъур зэрэпшІыщтхэр зэрэсагъэшІэным сибысымхэр пылъыгъэх: ахэмкІэ сахьакІэщтыгъ. Ащыгъум чылэмэ адыгэ хьакухэр адэтыгъэх, унагъом тхьамэфэ ренэм ышхыщт хьалыгъур бзылъфыгъэмэ зэрагъажъэщтыгъэр слъэгъугъэ . Хабзэм тетэу сызщеблэгъэгъэ унагъом ис хъулъфыгъэхэмрэ бзылъфыгъэхэмрэ сахэсэу садашхэщтыгъэ. Іанэм тыпэс зэхъукІэ бысым хъулъфыгъэм бэрэ ынаІэ къыстыригъэтыщтыгъэ. Сизакъоми гъусэ сиІэми яунэ кІоцІ хэтэу унэ шъхьафым тыщычъыещтыгъэ. Ащ пае унагъом щыщхэр зэхэлъынхэ фаеу хъущтыгъэ. Сибысым щыщхэмрэ сэрырэ тызэгъусэхэу нэмыкІ унагъоу чылэм дэсхэм адэжь тыкІощтыгъэ. Ахэмэ чайми кофеми такъыщырагъашъощтыгъэ. Бысым сшІыгъэ унагъом сыкъикІыжь зыхъукІэ, ежьхэми яІахьылхэми шІухьафтынхэр къысатыщтыгъэх. Сщыгъупщэжьын слъэкІырэп зы чылэ горэм щыщ лІы горэм итыжын Іалъын ыІапэ къыпыхи адыгабзэр зэрэсшІэрэм пае къызэрэситыгъагъэр. Абдзахэмэ яхьакІэпэгъокІыкІэ сыгу имыкІыжьынэу анахь лъэшэу зыщызгъэунэфыгъэр Сирие хэгъэгум игъунапкъэкІэ щыІэ чылэу Рейханлы ары. Мыщ тыкІонэу итымыхъухьэгъагъэми, Тахьирбэй чылэм щыщ синыбджэгъухэм яІахьылмэ ащыщ горэм идунай зэрихъожьыгъэм къыхэкІэу, икъукІэ анаІэ къызэрэттырамыгъэтышъущтыр гухэкІ ащыхъоу, сигъусэ нэмыц бзылъфыгъэмрэ сэрырэ а къуаджэм тыкІомэ хъунэу къытаІуагъ. Сибысым иІахьылмэ ащыщ кІалэ горэ Искендерун къалэм нэс къыддэкІуагъ. ЯтІонэрэ мафэм тэщ пае такси къаригъэфи, машинэмкІэ сыхьат горэкІэ укІомэ узнэсынэу щыт адыгэ къуаджэу Рейхьанлым дэс адыгэ унагъом тырищэлІэнэу унашъо къыфишІыгъ. Ау а унагъор зыщыщыр гъэнэфагъэу ылъэкъуацІэкІэ къыриІуагъэп. СэркІэ ар шІагъо хъугъэ, сыда пІомэ ыпэкІэ зыгорэущтэуи сызІумыкІагъэу, синэІуасэу щымыт унагъом хьакІэу тызэрафэкІощтым икъэбар лъамыгъэІэ-сыгъэу ыдэжь укІоныр къысфемыгъэкІоу гумэкІыгъошхом сызэлъиштагъ. Таксим исым Рейхьанлым тыкъыгъэси, машинэр унэ горэм дэжь къыщигъэу-цуи, къытиІуагъ: «Мыщ адыгэ унагъо зэрэщыпсэурэр сэшІэ, шъуихь». Сэ мэкІэ-макІэу зыкъэсІати, сыгу бырсырым зэлъиштагъэу машинэм сыкъикІыгъ. Мыщ фэдэу пшІыныр зэрэемыкІур сэ синэмыц лъэпкъ зэхэшІыкІыкІэ къызгурыІощтыгъэ, ау сэркІэ нэмыкІ хэкІыпІэ щыІагъэпти, къэлапчъэр Іусхи, цІыф гори зыдэмыт щагум сыдэхьагъ. СылъыкІуати унэм сызехьэм, ныбжь гурытым ит хъулъфыгъэр къэслъэгъугъ. АбдзэхабзэкІэ сыкъэгущыІи, сэри Германием щыщ синыбджэгъу пшъашъэу сигъусэми адыгэхэм таІукІэмэ зэрэтшІоигъор есІуагъ. Лъэшэу згъэшІагъоу а цІыфыр гуфэбэныгъэшхо хэлъэу къыспэгъокІи, гур къыдищаеу мэкъэ ІатыгъэкІэ къыІуагъ: «Садэжь шъукъызэрэкІуагъэр сэркІэ гушІогъошху! Шъукъеблагъэх!» Сэ синыбджэгъу пшъашъэм сыкъеджэнэуи тичемоданхэри таксим къитхыжьынхэуи унэм сыкъикІыгъ. ЛІыр сауж итэу, ядэжь тызэрэкІуагъэр гопэшхо зэрэщыхъугъэр джыри къыІощтыгъ. ТыздэкІуагъэр абдзэхэ унагъоу щытыгъ, Гъонэжьыкъохэм ащыщыгъ. Унагъом щыщхэр тызыІохьэм исыгъэхэпти, ахэр къызэрэкІожьхэу бысымым зырызэу нэІуасэ тафишІыгъ. ХьакІэу тызэрэкІуагъэм зэригъэгушІохэрэр ахэми къытаІуагъ. Мэфищэ ядэжь тыкъытыгъэти, хьакІэр зэрякІасэм ишыхьатэу икъукІэ тыкъагъэшІуагъ. Адыгэ хэкум ит къуаджэу Хьакурынэхьаблэ 1990-рэ илъэсым апэрэу сызэрэщыІагъэр. Адыгэмэ яхэкужъэу Адыгэ Республикэм 1990-рэ илъэсым апэрэу сыкъэкІуагъ. Урысыемрэ Германиемрэ академическэ зэхъожьыныгъэхэм яхьылІэгъэ программэу зэдаштагъэм тегъэпсыкІыгъэу адыгабзэм ехьылІэгъэ диссертациеу стхырэм пае Іоф сшІэнэу мыщ сыкъэкІуагъ. Тыркуем ис абдзахэмэ абзэрэ Адыгэ Республикэм щыпсэурэ абдзахэхэмрэ абзэрэ зэзгъэпшэнхэм анахьэу сыфэягъэти, абдзэхэ чылэ закъоу мыщ итым сагъэкІонэу Адыгэ къэралыгъо университетым сызыщялъэІум, Хьакурынэхьаблэ щыщ Мэрэтыкъо Шумафэ иунагъо сыщырагъэблэгъагъ. Мэрэтыкъохэм адэжь апэрэу сыкъызэкІом мазэрэ ядэжь сыщыІагъ. Унагъом щыщ нэбгырищэу чылэм дэсхэр, янэу Саудэт, ятІонэрэ кІэлэу Пщымаф, япшъашъэу Зарем гуфэбэныгъэ хэлъэу къыспэгъокІыгъэх. Заремрэ янэрэ сызэрэгупсэфыным зэригъэгумэкІыщтыгъэхэм имызакъоу, яхабзэ-бзыпхъэхэри къысфаІуатэщтыгъэх. Зарэ сихэгъырэеуи ренэу сигъусэуи уна-гъохэр къэткІухьэщтыгъэх. ЦІыф зэфэшъхьафхэм бзэм ехьылІагъэу сыхьат заулэрэ садэгущыІэу бэрэ къыхэкІыщтыгъэ. Зыныбжь хэкІотэгъэ лІыхэм ащыщ-эу сызІукІагъэхэм къэбарыжъхэр къысфаІотагъэх. Заремэтхэм ядэжь сыщэІэфэ тызэгъусэу джэгуищмэ тащыІагъэти, абдзахэмэ яджэгушІыкІэ нэІуасэ сыфэхъугъ. Зарем ынаІэ ренэу къыстетыгъ. Апэрэу Хьакурынэхьаблэ сыкъэкІуагъэу ядэжь сызыщэІэм, гъэмэфэ каникулхэм яуахътэ тефагъэти, япхъу нахьыжъ ипшъэшъэжъыеу илъэсипшІ зыныбжьыр сэ къыс-фагъэзагъэу къыздекІокІыщтыгъэ. Зарэ япхъорэлъф сэщ пае риІощтыгъэ: «Моникэ изакъоу къэбгъэнэкъон!» Адыгэ ХабзэмкІэ ар зытырашІыхьэщтыгъэр хьакІэр гупсэфыным пае ащ ыпашъхьэ цІыф горэ ренэу зэритын фаер, изакъоу ар къэбгъанэ зэрэмыхъущтыр ары. Сибысым иІахьылхэр сызэрагъэлъэгъунэу садэжь къэкІозэпытыгъэх. Ары къэс Зарем е янэ къытфэпщэрыхьэщтыгъэх. НэмыкІ унагъохэми мы чылэм сащырагъэблагъэщтыгъэ, ары къэс Іанэр къашыщтыгъэ, унагъоу тезгъэблэгъагъэм щыщхэр зэкІэ къызэхахьэщтыгъэх. МэфэкІ Іанэм пэсхэ зыхъукІэ хъохъухэр къаІонхэр Адыгэ хэкум зэрэщяхабзэр сшІагъэ. Ар сэ сыгу рехьы. Ау Тыркуем ис унагъоу сэ сызыдэщыІагъэм ащ фэдэ хабзэ иІэп. Тыркуем щыхабзэм фэмыдэу мыщ щыщ адыгэ унагъом укъыщымыІэнэу хьакІэу узыкІокІэ Іанэ къашІэу яхабз. Хьакурынэхьаблэ сызыщэІэм Мэрэтыкъомэ анэмыкІэу Бэчмыкъохэми Сапыйхэми адэжь бэрэ сыкІуагъ. Сибысым ренэу къысфэсакъыгъ. ЫнаІэ къызэрэстет зэпытыр къэпшІэнэу нэшэнабэ еслъэгъулІагъ. Гъунэгъу къуаджэ горэм сыщырагъэблэгъагъэу, пчыхьэ хъугъэу зыгорэкІэ сыкъэгужъощтыгъэмэ, сикъэтыкІэ шІомытэрэзэу, сибысым гуащэ икІалэ телефонымкІэ сыздэщыІэм адэжь къытыригъаощтыгъэ. Зэфэхьысыжьыгъэу къэсІонэу сызыфэягъэр абдзэхэ хьакІэпэгъокІыкІэм имызакъоу, абдзахэмэ уащыщыными осэ ин зэрэфэсшІырэр ары. Ежь абдзахэмэ сащыщэу къызысаІокІэ, ар сэркІэ зэримыкъу щыІэп. Зарэ янэ Саудэт сэ сянэу чылэм дэсым фэдэу слъытэнэу къысиІуагъ. Ныбджэгъу къысфэхъугъэ унэгъо пстэуми тхьашъуегъэпсэу къясІо сшІоигъуагъ. Мы къэсІотагъэхэр адыгэ литературабзэмкІэ зэдзэжьыгъэнымкІэ ІэпыІэгъу къысфэхъугъэхэ Къатмэс ФатІимэтрэ Емызэщ Сафыетрэ сызэрафэразэр къэсэІо. Литературэр: 1. Essad-Bey: Der Kaukasus, seine Berge, Völker und Geschichte, Berlin I93I 2. Grothe, H.: Meine Vorderasien-Expedition 1906 und 1907, Leipzig 1911/1912 3. Höhlig, M.: Kontaktbedingter Sprachwandel in der adygeischen Umgangssprache im Kaukasus und in der Türkei, München 1997 4. Neumann, F.: Rußland und die Tscherkessen, Stuttgart 1840 5. Stücker, C.: Sitten und Charakterbilder, aus der Türkei und Tscherkessien, Berlin 1862 6. Wagner, M.: Der Kaukasus und das Land der Kosaken in den Jahren 1843 bis 1846, Leipzig 1850. Хелиг Моника.

Абдзахэхэмрэ хьакІэ зещэн хабзэхэмрэАбдзахэхэмрэ хьакІэ зещэн хабзэхэмрэ

Абдзэхэ чылэхэу Тыркуем итхэм 1979-рэ илъэсым, Адыгэ РеспубликэмкІэ къуаджэу Хьакурынэхьаблэ 1990-рэ илъэсым сызащэІэм сшъхьакІэ къащысэхъулІагъэхэр.

Адыгэмэ яхьакІэ зещакІэ гъэшІэгъонэу зэрэщытыр зекІохэу я XIX-рэ лІэшІэгъум Кавказым щыІагъэхэми литературэми къаушыхьаты. ХьакІэр унагъоу къыздэкІуагъэм изакъоу ихьакІагъэп, ар зэрэчылэуи зэрэлІакъоуи яхьакІагъ. Адыгэмэ хьакІэр лъэшэу агъэлъапІэщтыгъэ, ащ икъэухъумэн, ищыІэныгъэ апае бысымым ыпсэ ытыщтыгъэ. ХьакІэзещэн хабзэр пыимкІи мыукъожьын хабзэу щытыгъ. Пыир унэм къызщихьэрэм, лъытэныгъэ рахыщтыгъэ, къыдекІокІыщтыгъэх.

Адыгэ Хабзэм епхыгъэу зекІокІэ-шІыкІэ гъэнэфагъэхэр хьакІэм паи, бысымым паи щыІагъэх. ХьакІэр бысымым Іизын къыримытэу, нэмыкІ унагъом хьакІэу кІон фитыгъэп. ХьакІэр щырагъэблагъэу, щахьакІэу унэ хэушъхьафыкІыгъэ хьакІэщ ыцІэу, адыгэмэ зэряІагъэм игугъу къэшІыгъэн фае. Джырэ уахътэм а хабзэр укъуагъэ хъугъэ.

Ижъырэ хабзэ горэхэр укъуагъэ хъугъэхэми, хьакІэпэгъокІыкІэу адыгэмэ ахэлъыгъэр къахэнагъ. Анахьэу къыхэбгъэщырэр хьакІэм гуфэбэныгъэ инрэ гу-лъытэныгъэрэ фыряІэу зэрэпэгъокІыхэрэр ары. Я ХХ-рэ лІэшІэгъум ыкІэм апэ-рэу Тыркуемрэ Адыгеимрэ сызащэІэм адыгэ чылэмэ хьакІэзещакІэу ащыслъэ-гъуагъэхэр къэсІуатэхэмэ сшІоигъу.

Тыркуем ит абдзэхэ чылэмэ сызэращыІагъэр

Апэрэу адыгэмэ ащыщ абдзэхэ лъэпкъыр зысшІагъэр 1977-рэ илъэсым абдзэхэ унагъоу Тыркуем къикІи, сызщыщ къалэу Берлин къэкІуагъэм нэІуасэ сызыфэхъур ары. Я XX-рэ лІэшІэгъум ия 60-рэ илъэсхэм Германием къызэрэригъэблэгъагъэхэм тетэу Тыркуем къикІыгъэхэу цІыфыбэ лэжьакІо ащ къэкІогъагъэх. Ахэмэ черкесхэр (джары адыгэхэр Германием зэрэщашІэхэрэ цІэр) зэрахэтхэр зэхэсхыгъагъ. А уахътэм адыгабзэр зэзгъэшІэнэу зэрезгъэжьэгъагъэм къыхэкІэу а лъэпкъым щыщ цІыфхэм саІукІэмэ сшІоигъуагъ.

Сызэрэлъыхъуагъэр хьаулыягъэп: Тыркуем итыгъэкъохьапІэкІэ щыІэ Балыке-сир къалэм пэгъунэгъу адыгэ къуаджэхэм, Тыркуем итыгъэкъокьыпІэкІэ щыІэ Кахьраман Мараш хэкум ит адыгэ чылэхэм ащыщ унагъо горэхэм нэІуасэ сафэхъугъ. Ахэр адыгэ лъэпкъым иабдзэхэ лІакъо щыщхэу къычІэкІыгъ. Ябзэ зэзгъэшІэнэу сызэрэфаер зэрясІуагъэм тетэу, ядэжь сырагъэблэгъагъ.

Хьаткъомэ ащыщэу Мелихьа иунагъо апэрэу сызэрэкІогъагъэр сыгу къэкІыжьы. Ащ ятэшыпхъум ыкъо имашинэкІэ Мелихьа иунэу ишъхьагъусэрэ икІэлищрэ зыщыпсэухэрэм сищэгъагъ. Ахэмэ яІахьылхэу джыри унэгъуитІу сезыгъэблэгъагъэхэм адэжь къыщызэрэугъоигъагъэх. Гуфэбэныгъэшхо ахэлъэу ахэр къыспэгъокІыгъэх. Абзэ зэзгъэшІэнэу сыгу зэрэхэлъыр ахэмэ лъэшэу ягопагъ, яунапчъэ сэщ пае ренэу зэрэзэІухыгъэри къысаІуагъ. Сызщыфэе уахътэм мыхэм адэжь сыкъэкІон сызэрэфитыр мыхэм къысэІуагъ.

Арти Іоф зымышІэрэ бзылъфыгъэ ныбжьыкІэу яІэхэмрэ сэрырэ тызэІукІэзэ тшІынэу сязэгъыгъ. Мелихьа иунагъу ары нахьыбэрэ сыздакІощтыгъэр. Адыгабзэм изэгъэшІэнкІэ сэ къызфэзгъэфедэрэ шІыкІэм тетэу ІэпыІэгъушхо ар къысфэхъугъ. Мелихьа ятэшыпхъум ипшъашъэу Сурия, ишъхьагъусэрэ ежьырырэ сибысым зычІэс унэ зэтетым щыпсэущтыгъэхэти, Хьаткъомэ адэжь сызыкІокІэ, къакІощтыгъэ. А чІыпІэм пэмычыжьэу щыпсэущтыгъэ яІахьыл бзылъфыгъэу Пакизэ дэжьи сыкІощтыгъэ. Ахэр зэкІэри къысэмызэщыжьыхэу, агу зэІухыгъэу сырагъэблагъэщтыгъэ.

Бзэр сыхьат зы-тІу горэм зэзгъэшІэнэу ядэжь сыкъызэрыкІорэм имызакъоу, пчыхьэшъхьашхэ зэдэтшІэуи нахьыбэрэ сыкъыщысэуи хъущтыгъэ. Ау сыкъяхьылъэкІэу ахэмэ сягуцэфагъэп. СыхьатиплІи-тфи зэпымыоу ядэжь сыкъыщыІэу бэрэ къыхэкІыщтыгъэ. Пчыхьэ хъугъэу сыкІожьын фаеу зясІокІэ, «Сыдэу жьэу укІожьыра адэ?» аІоти, къысэупчІыщтыгъэх.

Тыркуем щыІэ ячылэхэм якъэбархэр ахэмэ къысфаІуатэщтыгъэх, ядэжь, а хэгъэгум, сыкІонэу сырагъэблагъагъ. НэІуасэ сызыфэхъугъэ абдзахэмэ ягъэмэфэ зыгъэпсэфыгъо илъэс къэс Тыркуем щыІэ ячылэмэ ащагъакІощтыгъэ.

1979-рэ илъэсым апэрэу Тыркуем сыкІогъагъ, синэІуасэхэр зыщыщ къуаджэхэу Тахьирбэй (Шъэожьхьабл), Мэхьмэтбэй (Хъуажъхьабл), Махьмудбэй (Тыгъужъхьабл), Кахьраман Мараш хэкум ит къалэу Гёксун пэгъунэгъоу сащыІагъ.

Рейхьанлы (Рейхьаниа) чылэу Сирие гъунапкъэмкІэ щыІэми сыкІогъагъ. Къалэу Балыкесир пэблагъэу синэІуасэхэр зыщыщхэ адыгэ чылэхэу Демиркапырэ Дерелирэ сащыІагъ.

СинэІуасэ пшъашъэу Германием щыщыр нахьыбэмкІэ сигъусагъ. ЗэкІэ а чылэхэм лъэшэу къытфэчэфхэу тащырагъэблэгъагъ. Берлин дэс синэІосэ абдзэхэмэ яунагъомэ ащыщ горэм дэжь хьакІапІэкІэ тыкъыщыуцугъ. БерлинымкІэ сэ сиабдзэхэ нэІуасэхэр мыщ щымыІэхэми, яунагъомэ ащыщхэр гуфэбэныгъошхо къытфыряІэу къытпэгъокІыщтыгъэх. Ахэр Хьаткъо, Шъэожь, Апыщ, ХьапакІэ, Гъонэжьыкъо, Кобл, Цэй, Хъунэ, Аулъэ, ЛІыІужъу лІакъомэ ащыщых.

ТыкъызэрэкІуагъэм икъэбар зызэхахым, яІахьылхэри янэІуасэхэри шІуфэс къытахынэу къэкІогъагъэх. Унагъомэ яныбжьыкІэхэр къэзэрэугъоихэти мэфэ ренэм къыддакІухьащтыгъэ. НэмыкІ цІыфэу чылэм дэсхэри тибысым дэжь тызэрагъэлъэгъунэу къакІощтыгъэх. Нахьыбэр пчыхьэм къакІощтыгъэ. Сигъусэрэ сэрырэ тызэрэдэмыкІуагъэм къыхэкІэу кІалэу джыри къэзымыщагъэхэмрэ пшъашъэхэмрэ пчыхьа къэс тибысым дэжьэ къыщызэІукІэщтыгъэх. Тызэхэсэу тыгущыІащтыгъэ, тыджэгущтыгъэ, пщынэм е кассетэм такъыдашъощтыгъэ. Бзылъ-фыгъэхэмрэ кІалэхэмрэ пщынэм къызэреощтыгъэхэр дэгъоу къэсэшІэжьы.

А лъэхъаным чылэхэм электросвет зэрямыІагъэм лъэшэу ишІуагъэ къэкІуагъ – уахътэр телевизор еплъыным тшІуихьыщтыгъэп. Керосин, шэф остыгъэмэ такІэрысэу гупсэфэу тыщысыщтыгъ.

КІэлэгъуалэхэр зэрикІыжьыгъэхэм тетэу унагъом ис бзылъфыгъэхэри хьакІапІэ къакІощтыгъэх. Къэзымыщэгъэ хъулъфыгъэмэ адыщысынхэр къемыкІоу ары а бзылъфыгъэмэ зэралъытэщтыгъэр. Хъулъфыгъэу къэзыщагъэхэр щысакІо къакІощтыгъэхэп. Мэхьмэтбей чылэм къэзыщагъэхэри къакІощтыгъэх, ау ахэр куп шъхьафэу щысыщтыгъэх.

Абдзахэмэ зэкІэ адрэ адыгэмэ афэдэу сэмэркъэур якІас. Къэбар щхэн гъэшІэгъонэу къаІотэгъагъэхэр дэгъоу къэсэшІэжьых. Пшъэшъэ хьакІэр мэфищ зытешІэкІэ адрэ бзылъфыгъэу унагъом исымэ афэдэу унэми щагуми зэращылэжьэн фаер къызгурагъаІощтыгъ. Ау ащ нахьыбэрэ ядэжь сыкъэнагъэми, сэщ пае а хабзэр аукъощтыгъэ.

Сэ сибысым къысфэгупсагъ, унагъом сыщыщ шъыпкъэм фэдэу къысфыщтыгъ.

Шъыпкъэ, ябзэкІэ сызэрадэгущыІэщтыгъэми, ябзэ лъытэныгъэу фэсшІырэр къызэрэзгъэлъэгъуагъэми, ар нахь дэгъоу зэзгъэшІэнэу сызэрэфаеми яшІуагъэ къэкІуагъ.

Адыгэ шхынхэу щыпсыр, пІастэр, къуаер, унэгъо хьалыгъур зэрэпшІыщтхэр зэрэсагъэшІэным сибысымхэр пылъыгъэх: ахэмкІэ сахьакІэщтыгъ. Ащыгъум чылэмэ адыгэ хьакухэр адэтыгъэх, унагъом тхьамэфэ ренэм ышхыщт хьалыгъур бзылъфыгъэмэ зэрагъажъэщтыгъэр слъэгъугъэ .

Хабзэм тетэу сызщеблэгъэгъэ унагъом ис хъулъфыгъэхэмрэ бзылъфыгъэхэмрэ сахэсэу садашхэщтыгъэ. Іанэм тыпэс зэхъукІэ бысым хъулъфыгъэм бэрэ ынаІэ къыстыригъэтыщтыгъэ.

Сизакъоми гъусэ сиІэми яунэ кІоцІ хэтэу унэ шъхьафым тыщычъыещтыгъэ. Ащ пае унагъом щыщхэр зэхэлъынхэ фаеу хъущтыгъэ. Сибысым щыщхэмрэ сэрырэ тызэгъусэхэу нэмыкІ унагъоу чылэм дэсхэм адэжь тыкІощтыгъэ. Ахэмэ чайми кофеми такъыщырагъашъощтыгъэ.

Бысым сшІыгъэ унагъом сыкъикІыжь зыхъукІэ, ежьхэми яІахьылхэми шІухьафтынхэр къысатыщтыгъэх. Сщыгъупщэжьын слъэкІырэп зы чылэ горэм щыщ лІы горэм итыжын Іалъын ыІапэ къыпыхи адыгабзэр зэрэсшІэрэм пае къызэрэситыгъагъэр.

Абдзахэмэ яхьакІэпэгъокІыкІэ сыгу имыкІыжьынэу анахь лъэшэу зыщызгъэунэфыгъэр Сирие хэгъэгум игъунапкъэкІэ щыІэ чылэу Рейханлы ары.

Мыщ тыкІонэу итымыхъухьэгъагъэми, Тахьирбэй чылэм щыщ синыбджэгъухэм яІахьылмэ ащыщ горэм идунай зэрихъожьыгъэм къыхэкІэу, икъукІэ анаІэ къызэрэттырамыгъэтышъущтыр гухэкІ ащыхъоу, сигъусэ нэмыц бзылъфыгъэмрэ сэрырэ а къуаджэм тыкІомэ хъунэу къытаІуагъ. Сибысым иІахьылмэ ащыщ кІалэ горэ Искендерун къалэм нэс къыддэкІуагъ. ЯтІонэрэ мафэм тэщ пае такси къаригъэфи, машинэмкІэ сыхьат горэкІэ укІомэ узнэсынэу щыт адыгэ къуаджэу Рейхьанлым дэс адыгэ унагъом тырищэлІэнэу унашъо къыфишІыгъ. Ау а унагъор зыщыщыр гъэнэфагъэу ылъэкъуацІэкІэ къыриІуагъэп.

СэркІэ ар шІагъо хъугъэ, сыда пІомэ ыпэкІэ зыгорэущтэуи сызІумыкІагъэу, синэІуасэу щымыт унагъом хьакІэу тызэрафэкІощтым икъэбар лъамыгъэІэ-сыгъэу ыдэжь укІоныр къысфемыгъэкІоу гумэкІыгъошхом сызэлъиштагъ.

Таксим исым Рейхьанлым тыкъыгъэси, машинэр унэ горэм дэжь къыщигъэу-цуи, къытиІуагъ: «Мыщ адыгэ унагъо зэрэщыпсэурэр сэшІэ, шъуихь». Сэ мэкІэ-макІэу зыкъэсІати, сыгу бырсырым зэлъиштагъэу машинэм сыкъикІыгъ. Мыщ фэдэу пшІыныр зэрэемыкІур сэ синэмыц лъэпкъ зэхэшІыкІыкІэ къызгурыІощтыгъэ, ау сэркІэ нэмыкІ хэкІыпІэ щыІагъэпти, къэлапчъэр Іусхи, цІыф гори зыдэмыт щагум сыдэхьагъ. СылъыкІуати унэм сызехьэм, ныбжь гурытым ит хъулъфыгъэр къэслъэгъугъ. АбдзэхабзэкІэ сыкъэгущыІи, сэри Германием щыщ синыбджэгъу пшъашъэу сигъусэми адыгэхэм таІукІэмэ зэрэтшІоигъор есІуагъ. Лъэшэу згъэшІагъоу а цІыфыр гуфэбэныгъэшхо хэлъэу къыспэгъокІи, гур къыдищаеу мэкъэ ІатыгъэкІэ къыІуагъ: «Садэжь шъукъызэрэкІуагъэр сэркІэ гушІогъошху! Шъукъеблагъэх!» Сэ синыбджэгъу пшъашъэм сыкъеджэнэуи тичемоданхэри таксим къитхыжьынхэуи унэм сыкъикІыгъ. ЛІыр сауж итэу, ядэжь тызэрэкІуагъэр гопэшхо зэрэщыхъугъэр джыри къыІощтыгъ. ТыздэкІуагъэр абдзэхэ унагъоу щытыгъ, Гъонэжьыкъохэм ащыщыгъ. Унагъом щыщхэр тызыІохьэм исыгъэхэпти, ахэр къызэрэкІожьхэу бысымым зырызэу нэІуасэ тафишІыгъ. ХьакІэу тызэрэкІуагъэм зэригъэгушІохэрэр ахэми къытаІуагъ. Мэфищэ ядэжь тыкъытыгъэти, хьакІэр зэрякІасэм ишыхьатэу икъукІэ тыкъагъэшІуагъ.

Адыгэ хэкум ит къуаджэу Хьакурынэхьаблэ 1990-рэ илъэсым апэрэу сызэрэщыІагъэр.

Адыгэмэ яхэкужъэу Адыгэ Республикэм 1990-рэ илъэсым апэрэу сыкъэкІуагъ. Урысыемрэ Германиемрэ академическэ зэхъожьыныгъэхэм яхьылІэгъэ программэу зэдаштагъэм тегъэпсыкІыгъэу адыгабзэм ехьылІэгъэ диссертациеу стхырэм пае Іоф сшІэнэу мыщ сыкъэкІуагъ. Тыркуем ис абдзахэмэ абзэрэ Адыгэ Республикэм щыпсэурэ абдзахэхэмрэ абзэрэ зэзгъэпшэнхэм анахьэу сыфэягъэти, абдзэхэ чылэ закъоу мыщ итым сагъэкІонэу Адыгэ къэралыгъо университетым сызыщялъэІум, Хьакурынэхьаблэ щыщ Мэрэтыкъо Шумафэ иунагъо сыщырагъэблэгъагъ. Мэрэтыкъохэм адэжь апэрэу сыкъызэкІом мазэрэ ядэжь сыщыІагъ.

Унагъом щыщ нэбгырищэу чылэм дэсхэр, янэу Саудэт, ятІонэрэ кІэлэу Пщымаф, япшъашъэу Зарем гуфэбэныгъэ хэлъэу къыспэгъокІыгъэх. Заремрэ янэрэ сызэрэгупсэфыным зэригъэгумэкІыщтыгъэхэм имызакъоу, яхабзэ-бзыпхъэхэри къысфаІуатэщтыгъэх. Зарэ сихэгъырэеуи ренэу сигъусэуи уна-гъохэр къэткІухьэщтыгъэх. ЦІыф зэфэшъхьафхэм бзэм ехьылІагъэу сыхьат заулэрэ садэгущыІэу бэрэ къыхэкІыщтыгъэ. Зыныбжь хэкІотэгъэ лІыхэм ащыщ-эу сызІукІагъэхэм къэбарыжъхэр къысфаІотагъэх.

Заремэтхэм ядэжь сыщэІэфэ тызэгъусэу джэгуищмэ тащыІагъэти, абдзахэмэ яджэгушІыкІэ нэІуасэ сыфэхъугъ. Зарем ынаІэ ренэу къыстетыгъ. Апэрэу Хьакурынэхьаблэ сыкъэкІуагъэу ядэжь сызыщэІэм, гъэмэфэ каникулхэм яуахътэ тефагъэти, япхъу нахьыжъ ипшъэшъэжъыеу илъэсипшІ зыныбжьыр сэ къыс-фагъэзагъэу къыздекІокІыщтыгъэ. Зарэ япхъорэлъф сэщ пае риІощтыгъэ: «Моникэ изакъоу къэбгъэнэкъон!» Адыгэ ХабзэмкІэ ар зытырашІыхьэщтыгъэр хьакІэр гупсэфыным пае ащ ыпашъхьэ цІыф горэ ренэу зэритын фаер, изакъоу ар къэбгъанэ зэрэмыхъущтыр ары. Сибысым иІахьылхэр сызэрагъэлъэгъунэу садэжь къэкІозэпытыгъэх. Ары къэс Зарем е янэ къытфэпщэрыхьэщтыгъэх.

НэмыкІ унагъохэми мы чылэм сащырагъэблагъэщтыгъэ, ары къэс Іанэр къашыщтыгъэ, унагъоу тезгъэблэгъагъэм щыщхэр зэкІэ къызэхахьэщтыгъэх. МэфэкІ Іанэм пэсхэ зыхъукІэ хъохъухэр къаІонхэр Адыгэ хэкум зэрэщяхабзэр сшІагъэ. Ар сэ сыгу рехьы. Ау Тыркуем ис унагъоу сэ сызыдэщыІагъэм ащ фэдэ хабзэ иІэп.

Тыркуем щыхабзэм фэмыдэу мыщ щыщ адыгэ унагъом укъыщымыІэнэу хьакІэу узыкІокІэ Іанэ къашІэу яхабз. Хьакурынэхьаблэ сызыщэІэм Мэрэтыкъомэ анэмыкІэу Бэчмыкъохэми Сапыйхэми адэжь бэрэ сыкІуагъ.

Сибысым ренэу къысфэсакъыгъ. ЫнаІэ къызэрэстет зэпытыр къэпшІэнэу нэшэнабэ еслъэгъулІагъ. Гъунэгъу къуаджэ горэм сыщырагъэблэгъагъэу, пчыхьэ хъугъэу зыгорэкІэ сыкъэгужъощтыгъэмэ, сикъэтыкІэ шІомытэрэзэу, сибысым гуащэ икІалэ телефонымкІэ сыздэщыІэм адэжь къытыригъаощтыгъэ.

Зэфэхьысыжьыгъэу къэсІонэу сызыфэягъэр абдзэхэ хьакІэпэгъокІыкІэм имызакъоу, абдзахэмэ уащыщыными осэ ин зэрэфэсшІырэр ары. Ежь абдзахэмэ сащыщэу къызысаІокІэ, ар сэркІэ зэримыкъу щыІэп. Зарэ янэ Саудэт сэ сянэу чылэм дэсым фэдэу слъытэнэу къысиІуагъ. Ныбджэгъу къысфэхъугъэ унэгъо пстэуми тхьашъуегъэпсэу къясІо сшІоигъуагъ.

Мы къэсІотагъэхэр адыгэ литературабзэмкІэ зэдзэжьыгъэнымкІэ ІэпыІэгъу къысфэхъугъэхэ Къатмэс ФатІимэтрэ Емызэщ Сафыетрэ сызэрафэразэр къэсэІо.

Литературэр:
1. Essad-Bey: Der Kaukasus, seine Berge, Völker und Geschichte, Berlin I93I
2. Grothe, H.: Meine Vorderasien-Expedition 1906 und 1907, Leipzig 1911/1912
3. Höhlig, M.: Kontaktbedingter Sprachwandel in der adygeischen Umgangssprache im Kaukasus und in der Türkei, München 1997
4. Neumann, F.: Rußland und die Tscherkessen, Stuttgart 1840
5. Stücker, C.: Sitten und Charakterbilder, aus der Türkei und Tscherkessien, Berlin 1862
6. Wagner, M.: Der Kaukasus und das Land der Kosaken in den Jahren 1843 bis 1846, Leipzig 1850.


Хелиг Моника.
Ссылка на первоисточник

Картина дня

наверх